Specyfika przebiegu chorób przewlekłych, szczególnie gdy wiążą się z ryzykiem trwałego uszczerbku na zdrowiu i/lub zagrażają życiu, jak to dzieje się w przypadku nowotworów złośliwych, polega na ingerencji w wszystkie obszary życia człowieka, od poziomu biologicznego, na którym rozwija się nowotwór, poprzez przeżycia psychiczne (myślenie, emocje, egzystencjalne pytania o sens), po pełnienie ról rodzinnych, zawodowych, społecznych i wszystko co decyduje o sytuacji chorowania. Nakładanie się na siebie wymiarów różnej natury ilustruje model bio-psycho-społeczno-duchowy choroby
i procesu zdrowienia.

 

Wieloaspektowa ingerencja choroby i leczenia w życie ludzkie sprawia, że po zakończeniu specjalistycznej terapii zaburzeniu

mogą ulec różne aspekty funkcjonowania. Dotyczy to również przejawów i dolegliwości związanych z wystąpieniem zespołu zmęczenia nowotworem.

 

Zespół Zmęczenia Nowotworem - CRF /cancer related fatigue/ inaczej ZZN - jest najczęściej występującą grupą objawów

(syndromem) towarzyszących osobom chorującym na nowotwory złośliwe. Jest to stosunkowo nowa jednostka chorobowa,

której wczesne rozpoznanie może pomóc w okresie leczenia i rekonwalescencji pacjenta onkologicznego.

Według National Comprehensive Cancer Network (NCCN) - ZZN definiowany jest jako „przetrwałe, subiektywne poczucie osłabienia lub wyczerpania, związane z chorobą nowotworową lub jejleczeniem, które nie jest proporcjonalne do ostatnio wykonywanej aktywności oraz które zakłóca normalne funkcjonowanie”.

Według badań, takich objawów doświadcza ok. 20-30% wszystkich osób, które zachorowały na nowotwór i zakończyły

leczenie oraz obserwuje się je u 60-90% wszystkich chorych w trakcie terapii onkologicznej, bez względu na jej rodzaj i czas

trwania. Występowanie tego zespołu w istotny sposób wpływa na codzienne życie osoby dotkniętej chorobą nowotworową. Jest to konsekwencja oddziaływania na stan fizyczny, psychiczny i aktywność, co obniża poczucie jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia (HRQL - Health Related Quality of Life).

 

 

 Cechą charakterystyczną tego zespołu jest fakt, iż nie mija nawet po solidnym odpoczynku i jest nieadekwatny do

 

Każdy chory może doświadczać zmęczenia na swój indywidualny

sposób.

Może to być:

· obniżenie nastroju, stan depresyjny,

· zaburzenia snu,

· bierność w życiu codziennym, niemożność zmobilizowania się do aktywności

· trudności z koncentracją

· brak apetytu.

 

Konsekwencje nie rozpoznania w porę zespołu zmęczenia chorobą nowotworową mogą nieść dla chorego przykre konsekwencje. Zdarza się, że osoby cierpiące na zespół zmęczenia chorobą nowotworową rezygnują z proponowanego leczenia, badań kontrolnych czy rehabilitacji z powodu złego samopoczucia.

Patomechanizm zaburzenia jest złożony i związany, między innymi, z immunologiczną odpowiedzią organizmu na nowotwór oraz rozpadem komórek nowotworowych w procesie leczenia. Dlatego w całym procesie leczenia i rekonwalescencji niezwykle istotne jest monitorowanie zachowania chorego i reagowanie na zgłaszane przez niego symptomy, mogące wskazywać na występowanie tej właśnie jednostki chorobowej.

 Niezwykle istotne jest jak najszybsze rozpoznanie rozwijającego się zespołu i rozpoczęcie działań zapobiegawczych.

 

 

We wczesnej profilaktyce stosuje się zasadę 6 E - od pierwszych liter objawów w języku angielskim:
 

- education – edukacja czyli przyswojenie jak najpełniejszej informacji na temat przyczyn i mechanizmów rozwoju stanu w jakim się osoba chora znalazła, przekonanie do faktu, iż odczuwane obawy to efekt uboczny procesu chorobowego i zastosowanej terapii, a nie rozwoju choroby,

- energy conservation – oszczędzanie energii czyli dostosowanie codziennej aktywności do aktualnych możliwości organizmu,

- exercises – ćwiczenia fizyczne dobrane indywidualnie do możliwości danej osoby, łączące ze sobą zarówno prostą

aktywność fizyczną jak i elementy fizjoterapii,

- energy restoration - odnawianie energii czyli regeneracja sił, po samym procesie leczenia,

- easing stres – łagodzenie stresu będącego konsekwencją rozpoznanej choroby i trwającego/przebytego procesu

leczenia, jego skutków ubocznych i dysonansu pomiędzy oczekiwaniami co do stanu swojego zdrowia a aktualnymi możliwościami organizmu,

- eating well – prawidłowe odżywianie w oparciu o zbilansowaną dietę.

 

Postępowanie z osobami cierpiącymi na zespół zmęczenia chorobą nowotworową uzależnione jest od stopnia zaawansowania choroby. Wyróżnia się trzy stadia zaawansowania: niski, średni i wysoki. Diagnoza i leczenie wymagają postępowania interdyscyplinarnego, w które zaangażowany powinien być onkolog, psycholog, psychoterapeuta, fizjoterapeuta. W stadium niskim i średnim doskonale sprawdza się wprowadzenie zasad 6E połączonych z technikami relaksacji oraz kinezoy i fizjoterapii. W stadium zaawansowanym podejmowane są próby leczenia farmakologicznego.

Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że im więcej dana osoba wie o zespole objawów, który się u niej rozwija, tym lepiej sobie znim radzi.

 

Samoocena odczuwanego zmęczenia - kwestionariusz umożliwiający osobistą ocenę stanu zmęczenia.

 

Zaznacz te zdania, które dotyczą Ciebie, jeżeli utrzymywały się codziennie przez co najmniej dwa tygodnie w ciągu miesiąca.

 

1. Ciągłe odczuwanie zmęczenia i zwiększonej potrzeby odpoczynku, nieproporcjonalnie w stosunku do aktywności

2. Odczuwanie osłabienia i ciężkości kończyn

3. Zmniejszenie koncentracji i uwagi

4. Obniżenie zainteresowania zwykłymi formami aktywności

5. Bezsenność lub nadmierna senność

6. Brak poczucia wypoczynku i regeneracji po przespanej nocy

7. Świadomość potrzeby walki z obezwładniającą bezczynnością

8. Reagowanie smutkiem, złością, rozdrażnieniem na odczuwane zmęczenie

9. Trudności w wykonywaniu codziennych czynności z powodu odczuwanego zmęczenia

10. Zauważalne problemy z zapamiętywaniem

11. Utrzymywanie się zmęczenia po wysiłku przez kilkanaście godzin.

 

 

W chorobach przebiegających gwałtownie i w ograniczonym niedługim czasie istotna jest mobilizacja sił do walki o odzyskanie zdrowia. W przypadku gdy choroba ma charakter przewlekły warto nauczyć się z nią żyć, czyli dążyć do jej oswojenia przede wszystkim przez:

- zdobywanie informacji na temat jej przebiegu i skutków stosowanego leczenia, z zachowaniem poszanowania dla

indywidualnego zapotrzebowania na wiedzę,

- poznanie ograniczeń i dążenie do minimalizacji ich wpływu na życie,

- nauczenie się obserwowania organizmu i jego reakcji (ignorowanie nieistotnych objawów)

- rozmawianie o chorobie i przeżyciach z nią związanych,

- uznanie choroby za część życia i dopasowanie chorowania do siebie w taki sposób, by minimalizować niekorzystny wpływ.

 

 

Pozytywwne znaczenie w zmaganiu z zachorowaniem na nowotwór mają wzajemnie uzupełniające się mechanizmy, stabilizujące stan psychiczny, opisane przez S. Taylor, czyli:
 

· poszukiwanie znaczenia (sensu) choroby (atrybucja przyczynowa),

· dążenie do odzyskania poczucia sprawowania kontroli nad własnym zdrowiem i życiem (np. przez wprowadzanie zmian w stylu życia),

· praca nad przywróceniem obniżonego przez przeżycia związane z chorobą i jej leczeniem poczucia własnej wartości (pn. przez zastosowanie samowaloryzujących porównań społecznych).

 

 

Nie ma wątpliwości, że ćwiczenia fizyczne mają korzystny wpływ na obniżanie poziomu zmęczenia. Wykonywanie ćwiczeń fizycznych i rekreacyjne uprawianie aktywności ruchowej przez osoby chore na nowotwory wzbudzało jeszcze parę lat temu obawy i wątpliwości. Dzisiaj ruch, aktywność fizyczna, jak podkreśla wielu autorów badań naukowych, jest skuteczną metodą przywracania sprawności psychofizycznej.

Wykonywanie ćwiczeń ruchowych zaleca się w każdej fazie choroby nowotworowej – od jej rozpoznania, poprzez stosowanie

różnych form terapii, po czas po zakończeniu leczenia, a nawet w okresie terminalnym choroby.

 

 

Podejmowanie ćwiczeń fizycznych podczas chemioterapii łagodzi ból, wymioty i nudności oraz zaparcia i biegunki. Ponadto, ruch jest również czynnikiem poprawiającym skuteczność leczenia przeciwnowotworowego, a odpowiednio dawkowany może być traktowany jako prewencja wtórna, czyli działanie zapobiegające nawrotom choroby. Należy podkreślić pozytywny efekt ćwiczeń fizycznych w kontekście psychologicznym: poprawy jakości życia, zadowolenia, motywacji oraz poprawy samopoczucia i obniżenia poziomu zmęczenia.

W leczeniu onkologicznym ważnym zagadnieniem jest dobór odpowiedniego rodzaju, intensywności, czasu i form aktywności ruchowej.

 

 

Osoby z rozpoznaną chorobą nowotworową powinny stosować różne rodzaje ćwiczeń fizycznych, które są im dostępne i

akceptowane.

Aktywność ruchowa powinna oddziaływać na trzy podstawowe elementy sprawności fizycznej: poprawiać wydolność tlenową

(aerobową), wzmacniać siłę mięśni oraz poprawiać gibkość, równowagę i koordynację ruchów.

W zespole zmęczenia chorobą nowotworową najbardziej pożądane są aktywności o charakterze wytrzymałościowym, poprawiające wydolność a tym samym obniżające zmęczenie o średnio 40-50%.

Zalecane są więc ćwiczenia angażujące duże grupy mięśniowe, takie jak: spacery, marsze z kijkami (nordic walking), wchodzenie po schodach, taniec, jazda na rowerze (stacjonarnie i w terenie), pływanie oraz gimnastyka ogólnousprawniająca np. ćwiczenia na krześle, czy ćwiczenia w łóżku.

Podejmowanie takiej aktywności ruchowej powinno być poprzedzone krótką rozgrzewką (około 5 minut) i zakończone wyciszeniem. Rozgrzewka, jak i część końcowa powinna zawierać ćwiczenia rozciągające mięśnie kończyn dolnych, klatki piersiowej, kręgosłupa lędźwiowego w formie powolnych ruchów.

 

 Ważnym elementem przygotowania do zalecanej aktywności o charakterze wytrzymałościowym jest poprawa stabilności

posturalnej poprzez przyjmowanie prawidłowej postawy ciała („sylwetki”):

 

1. Stopy najlepiej ustawiać równolegle (poprawnie dla stawów biodrowych!), obciążenie stopy powinno być skierowane na

zewnętrzny brzeg stopy i palucha;

2. Miednica powinna być ustawiona w pozycji neutralnej – pośladki lekko napięte (kość krzyżowa „podwinięta”) i jednocześnie napięty brzuch (spojenie łonowe „podciągnięte” do pępka) - wystarczy 20% napięcia maksymalnego;

3. Łopatki i barki ściągnięte w dół i w stronę kręgosłupa. Podczas ściągania łopatek nie należy rozluźniać wcześniej

napiętego brzucha i pośladków ani unosić odruchowo barków. Gdy barki opuszcza się w dół to kręgosłup szyjny

wyciąga się do góry;

4. Szyja powinna być wydłużana do góry i lekko w tył. To zadanie najlepiej wykonywać delikatnie unosząc potylicę i

przyciągając brodę do krtani (patrząc z boku - ucho powinno znajdować się w linii barków);

 5. Cała sylwetka powinna prostować się i wyciągać się w górę!!!

 

Coraz częśćiej proponowane jest uzupełnianie treningu zdrowotnego elementami ćwiczeń siłowych (z oporem np. z

ciężarkami, taśmami lateksowymi). Jednak ćwiczenia takie powinny być stosowane bardzo ostrożnie, gdyż jak wynika z obserwacji, nie mają one potwierdzonego pozytywnego wpływu na obniżenie poziomu zmęczenia.

Ćwiczenia i treningi zdrowotne można wykonywać zarówno indywidualnie (w warunkach domowych, na świeżym powietrzu, czy pływalni), jak i w zorganizowanych grupach. Domowe programy ćwiczeń są wygodniejsze w stosowaniu, ale wymagają większej świadomości i samodzielności oraz mobilizacji i konsekwencji.

Uczestnictwo w zajęciach grupowych, oprócz aspektów psychospołecznych może natomiast wpływać na poprawę systematyczności ćwiczeń, a ponadto może być bezpieczniejsze i lepiej zorganizowane przy profesjonalnej opiece instruktora czy fizjoterapeuty.

 

 Ograniczenie aktywności fizycznej należy uwzględnić przy:

- ciśnieniu rozkurczowym poniżej 45mmHg i powyżej 95mmHg,

- akcji serca powyżej 100/min w spoczynku,

- temperaturze powyżej 38°,

- częstości oddechów powyżej 20/min,

- infekcji wymagającej antybiotykoterapii,

- czynnych krwawieniach, świeżych wybroczynach,

- poziomie płytek poniżej 50 G/l.

- nieoperacyjnym, powiększającym się tętniaku aorty,

- komorowym zaburzeniu rytmu indukowanym wysiłkiem,

- znacznego stopnia zwężeniu aorty,

- krańcowej niewydolności krążenia.

 

Najlepszymi ćwiczeniami są naturalne formy ruchu, jednak najważniejsze jest dostosowanie odpowiedniego poziomu intensywności i czasu ich trwania do stanu zdrowia i indywidualnej wydolności organizmu.

 

 

W celu uzyskania pozytywnego efektu ćwiczeń fizycznych pacjenci powinni podejmować ćwiczenia z umiarkowaną intensywnością tzn. tętno nie powinno przekraczać 75% maksymalnej liczby odpowiedniej dla wieku (220 minus wiek). Przykład: osoba w wieku 60 lat powinna wykonywać ćwiczenia z limitem tętna 120. Dla porównania, ćwiczenia o niższej intensywności (50-60% częstości akcji serca maksymalnej dostosowanej do wieku) mogą nie przynieść korzystnego, oczekiwanego wpływu na wydolność fizyczną, ale i tak będą korzystnie wpływały na poprawę nastroju i obniżenia zmęczenia.

„Łagodniejsze” ćwiczenia mogą redukować niepokój, objawy depresji i wyczerpania organizmu nawet pomimo braku sercowo naczyniowych korzyści.

Aktywność o umiarkowanej intensywności to taka, która wymaga pewnego wysiłku, ale nie tak intensywnego jak bieg. Dobrym przykładem umiarkowanej aktywności jest szybki marsz, taki jakbyśmy spieszyli się na tramwaj lub ważne spotkanie albo próbowali się rozgrzać.

Wysiłki o takiej intensywności to także jazda na rowerze, taniec czy gry plażowe. Podczas takiego wysiłku fizycznego nie powinniśmy odczuwać przyspieszonego oddechu (w teście mówienia – możliwość naturalnego wypowiadania się, rozmowy) oraz odczuwać bicia własnego serca. Najbardziej wymierny i obiektywny jest pomiar tętna (ręcznie lub z wykorzystaniem dostępnego urządzenia) w trakcie trwania ćwiczeń - nie powinno przekraczać górnej zalecanej granicy (75% maksymalnego tętna).

Innym sposobem oceny poziomu aktywności fizycznej jest pomiar dziennej liczby kroków lub wydatku energetycznego w kilokaloriach. Uważa się, że zadawalająca liczba kroków, świadcząca o dużej aktywności dziennej to co najmniej 12 000 kroków lub wysiłek powodujący wydatek 150-400 kilokalorii.

 

 

Czas trwania ćwiczeń fizycznych powinien być dobierany indywidualnie, w zależności od aktualnego stanu czy kondycji

pacjenta. Warto zaczynać od 15 minutowych jednostek ćwiczebnych i stopniowo je wydłużać średnio do 30 minut. U pacjentów w dobrej kondycji, po leczeniu radykalnym czas ćwiczeń można wydłużać do 60 minut i nie przekraczać tej granicy.

Aby uniknąć zmęczenia, ćwiczenia należy wykonywać z umiarkowaną intensywnością codziennie lub przynajmniej co drugi

dzień.

1. Mobilizuj się do codziennej aktywności fizycznej o umiarkowanej lub niskiej intensywności (np. marszów, spacerów, ćwiczeń usprawniających);

2. Dbaj o poprawną postawę ciała w czasie ćwiczeń;

3. Unikaj intensywnych ćwiczeń siłowych;

4. Zaczynaj spokojnie i wraz ze wzrostem własnej wydolności i lepszym samopoczuciem wydłużaj czas trwania ćwiczeń i zmniejszaj czas przerw;

5. Jeśli poczujesz przyspieszony oddech, bicie własnego serca lub zawroty głowy – zwolnij, zrób przerwę i wyrównaj oddech;

6. Nie ćwicz dłużej niż jedną godzinę jednorazowo.

 

 

Wiele osób zmagających się z chorobą nowotworową napotyka na problemy z jedzeniem na różnych etapach leczenia i rekonwalescencji. Może być to brak apetytu, ale też chudnięcie, nudności czy trudności ze spożywaniem posiłków. Jednocześnie chorzy na nowotwory mają większe zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze niż osoby zdrowe. Z tego względu warto zwrócić szczególną uwagę na prawidłowe odżywianie się i regularne kontrolowanie swojej masy ciała. Sposób żywienia to jeden z niewielu elementów w całej terapii, które osoba chora może sama kształtować i na które ma wpływ. Warto tę możliwość wykorzystać właściwie, ponieważ w pewnym zakresie warunkuje ona skuteczność i powodzenie całego procesu leczenia. Pomimo, że jedzenie czasem może być przez osobę chorą uznawane za nieprzyjemną konieczność lub przymus to warto potraktować żywność jako lekarstwo, które samodzielnie nie wyleczy raka, ale zdecydowanie pomaga znieść leczenie i zwiększa szanse na zwalczenie choroby oraz powrót do zdrowia.

 

 

1. nie istnieje dieta lecząca raka, a dietoterapia to metoda wspomagająca leczenie, ale nie właściwa terapia onkologiczna,

2. raka nie da się „zagłodzić”, a brak odpowiedniej ilości dostarczanych składników pokarmowych może doprowadzić do niedożywienia i wyniszczenia organizmu,

3. optymalnia dieta powinna być ustalana indywidualnie dla każdej osoby chorej, z uwzględnieniem takich czynników jak

umiejscowienie guza, stadium choroby, wiek i stan odżywienia osoby chorej, rodzaj i reakcja na zastosowaną terapię, inne choroby współistniejące, aktywność fizyczna oraz preferencje żywieniowe czy samopoczucie,

4. w trakcie terapii onkologicznej wiele produktów i potraw, nawet tych dotychczas ulubionych, może być gorzej tolerowanych – warto wtedy czasowo wykluczyć je z jadłospisu i zastąpić innymi o podobnej wartości (np. musy lub koktajle owocowe zamiast całych owoców, zupy kremy zamiast tradycyjnych zup, warzywa gotowane w wodzie lub na parze zamiast warzyw surowych, ryby lub białko jaj zamiast czerwonego mięsa).

 

 

1. pozwala utrzymać prawidłową masę ciała, zapobiega niedożywieniu i wyniszczeniu organizmu oraz leczy je,

2. wzmacnia organizm, poprawia ogólną kondycję i wpływa pozytywnie na wyniki leczenia onkologicznego,

3. pomaga łagodzić niektóre objawy choroby oraz lepiej znosić działanie niepożądane leków takie jak wymioty, nudności,

biegunki, zaparcia czy jadłowstręt,

4. zmniejsza powikłania po zabiegach operacyjnych i radioterapii, ilość infekcji, przyspiesza gojenie się ran, skraca czas pobytu w szpitalu.

 

 

· dieta powinna być lekkostrawna (należy wykluczyć potrawy smażone, wędzone, produkty ostre i konserwowe, używki

oraz ograniczyć ilość cukru i tłuszczu w diecie),

· należy zadbać szczególnie o zajęty narząd, zwłaszcza jeśli choroba związana jest z układem pokarmowym,

- ważne jest spożywanie odpowiedniej ilości płynów - co najmniej 2 l dziennie, najlepiej wody,

· dieta powinna składać się potraw i produktów, na które osoba chora ma ochotę, o ile po ich spożyciu nie występują żadne dolegliwości,

· warto spożywać posiłki w małych porcjach, 4-5 razy dziennie,

· posiłki należy spożywać regularnie – tak aby przerwa między jednym a drugim nie przekraczała 3-4 godzin,

· należy jeść w spokojnej atmosferze, powoli, dokładnie gryząc i żując każdy kęs,

· warto, w miarę możliwości, zadbać o atrakcyjny i urozmaicony wygląd posiłków,

· w przypadku trudności ze spożywaniem posiłków o stałej konsystencji warto czasowo spożywać posiłki o konsystencji

papkowatej lub płynnej,

· należy zadbać o uwzględnienie większej ilości białka w diecie – warto sięgać po nieprzetworzone chude mięso, ryby i nabiał (mleko, jogurty, kefir, sery twarogowe),

· w ciągu dnia należy spożywać sezonowe warzywa i owoce ze wszystkich grup (o różnych kolorach) – nie mniej niż pół

kilograma dziennie,

· należy całkowicie zrezygnować ze spożywania alkoholu,

· do potraw warto dodawać łagodne przyprawy (bazylię, oregano, majeranek, koper, natkę pietruszki, lubczyk, słodką paprykę, pieprz ziołowy), oganiczyć spożycie soli oraz ostrych przypraw (pieprz, ocet, curry, chilli) i zdecydowanie unikać sosów i zupek instant, kostek rosołowych i gotowych mieszanek przypraw,

· wszystkie witaminy i składniki mineralne warto dostarczać do organizmu w odpowiednich ilościach wraz z pożywieniem, ale

zdecydowanie nie warto decydować się samodzielnie i bez konsultacji z lekarzem na przyjmowanie suplementów diety,

· należy unikać żywności wysoko przetworzonej, warto zastąpić ją produktami jak najbardziej naturalnymi,

· należy zwracać szczególną uwagę na zmiany smaku, koloru, zapachu czy konsystencji potraw, na terminy przydatności

produktów do spożycia, tak aby uniknąć spożycia produktów spleśniałych i nadpsutych,

· warto jeść powoli, w spokoju, przeżuwając i gryząc dokładnie każdy kęs, co pozwala zapobiegać uciążliwym dolegliwościom ze strony przewodu pokarmowego,

· warto zwracać uwagę na etykiety produktów spożywczych i wybierać te produkty, których skład jest możliwie jak najkrótszy i nie zawiera zbędnych składników,

· warto w miarę możliwości przygotowywać posiłki „na zapas”, a następnie pakować je w mniejsze porcje i zamrażać, aby w łatwy sposób móc je później przygotować,

· warto stosować produkty, które nie wymagają czasochłonnej obróbki,

· warto przygotowywać dania jednogarnkowe, np. zupy, leczo, risotto czy makaron z warzywami, po których nie ma dużo sprzątania,

- jeśli na co dzień nie udaje się zaspokoić zapotrzebowania organizmu na składniki odżywcze za pomocą tradycyjnego

żywienia, warto rozważyć zastosowanie wsparcia żywieniowego, np. doustnych preparatów odżywczych, które można kupić bez recepty,

· należy regularnie kontrolować masę ciała, a o wszystkich niepokojących zmianach informować lekarza, nie należy

podejmować prób redukcji masy ciała w trakcie leczenia onkologicznego.

 

 

1. zjadać jednorazowo mniejsze porcje i spożywać 5-6 niewielkich posiłków w ciągu dnia, o regularnych porach,

2. można zjadać drobne przekąski pomiędzy posiłkami (jogurty, owoce, kisiele, musy),

3. płyny należy wypijać pomiędzy posiłkami, a nie w ich trakcie,

4. warto sięgać po ulubione produkty i potrawy - o ile nie powodują dolegliwości,

5. w przypadku braku chęci jedzenia posiłków o stałej konsystencji warto wybierać soki, koktajle mleczne i owocowe oraz zupy,

6. spożywane posiłki powinny być wysokokaloryczne i zawierać sporą ilość pełnowartościowego białka (chude

mięso i ryby, sery twarogowe, białko jaja),

7. kaloryczność posiłków można zwiększyć poprzez dodawanie do potraw np. oliwy, masła, śmietany, jaj, mleka w proszku, startego sera, zmielonych orzechów, miodu czy masła orzechowego - objętościowo posiłek pozostaje niewielki, ale dostarcza energii i potrzebnych składników odżywczych,

8. przed posiłkiem warto wywietrzyć pomieszczenie lub wybrać się na spacer.

 

NAPOJE:

Zalecane: woda mineralna, jogurt naturalny, kefir, maślanka, mleko o zaw. do 2 % tł., słaby napar herbaty, herbaty owocowe, soki owocowe i warzywne – najlepiej świeżo wyciskane, koktajle mleczno-owocowe

Przeciwwskazane: mocna kawa i herbata, czekolada, kakao, napoje gazowane, napoje i soki słodzone

PIECZYWO

Zalecane: chleb pszenny, chleb graham, sucharki, rogale maślane, biszkopty

Przeciwwskazane: pieczywo cukiernicze, pieczywo chrupkie, pieczywo pełnoziarniste – jeśli jest źle tolerowane przez organizm

DODATKI DO PIECZYWA

Zalecane: masło, chudy i półtłusty twaróg, chude gatunki pieczonych mięs, chude gatunki wędlin, drobiowe lub rybne galaretki, pasty serowe

Przeciwwskazane: tłuste gatunki wędlin, konserwy, salceson, smalec, pasztetowa, tłuste sery żółte, sery topione, jaja na twardo i smażone

MIĘSO, DRÓB, RYBY

Zalecane: kurczak i indyk bez skóry, cielęcina, królik, ryby (dorsz, pstrąg, szczupak, flądra, mintaj, morszczuk, sandacz), potrawki, pulpety

Przeciwwskazane: wieprzowina, baranina, kaczki, potrawy smażone i pieczone w tłuszczu

POTRAWY PÓŁMIĘSNE I MIĘSNE

Zalecane: budynie z warzyw, kasz, chudego mięsa, risotto, pierogi leniwe, naleśniki, tarty z warzywami, owocami lub z serem, musy owocowe, galaretki, kisiele

Przeciwwskazane: potrawy smażone na tłuszczu, np. krokiety, kotlety, fasolka po bretońsku, bigos, ciasta z kremem, ciasta nasączone alkoholem, chałwa

ZUPY I SOSY

Zalecane: chudy rosół z kurczaka lub cielęciny, rosół jarski, krupnik ryżowy lub jęczmienny, zupa jarzynowa, zupy owocowe, zupa pomidorowa ze świeżych pomidorów

Przeciwwskazane: zawiesiste, tłuste zupy na mięsnych, kostnych, grzybowych wywarach, zasmażane i pikantne

TŁUSZCZE

Zalecane: masło, oliwa z oliwek, oleje roślinne: rzepakowy, słonecznikowy, sojowy, śmietana 12 % lub 18 % tł.

Przeciwwskazane: margaryny twarde, słonina, smalec, boczek, łój

WARZYWA

Zalecane: młode, delikatne i świeże – marchew, dynia, buraki, kabaczek, seler, pietruszka, pomidory bez skórki, szpinak, brokuł, warzywa z wody lub gotowane na parze

Przeciwwskazane: jeśli są źle tolerowane – warzywa kapustne, nasiona roślin strączkowych, czosnek, cebula, rzepa, kalarepa, papryka, warzywa zasmażane, marynowane, solone

OWOCE

Zalecane: jagodowe – świeże, dojrzałe, pomarańcze, mandarynki, winogrona bez pestek, banany, brzoskwinie, morele, pieczone lub gotowane jabłka

Przeciwwskazane: owoce niedojrzałe, owoce marynowane, gruszki, czereśnie, daktyle

 

 ZASADY TROSZCZENIA SIĘ O SIEBIE

 

- Naucz się rozpoznawać, nazywać i wyrażać własne potrzeby (zwłaszcza emocjonalne) i dbaj o ich zaspokojenie;

- Ćwicz dobrą komunikację z innymi ludźmi (słuchanie i mówienie);

- Staraj się rozwiązywać problemy niezwłocznie po ich pojawieniu się, by nie dopuścić do ich dalszego rozwoju;

- Buduj właściwy dystans do spraw w które się angażujesz i do samego siebie;

- Ćwicz zachowania asertywne;

- Korzystaj z odpoczynku i relaksu ( kontroluj stres);

- Pozwól by inni troszczyli się o ciebie;

- Nie rezygnuj z posługiwania się humorem i śmiechem - budują właściwy dystans do różnych spraw.

 Zadanie publiczne współfinansowane ze środków otrzymanych z budżetu Województwa Wielkopolskiego